Objawy zatrucia nikotyną – czy paląc papierosy można się zatruć?

Jak działa nikotyna? Dlaczego i jak uzależnia?

W mózgu człowieka występuje pewna liczba receptorów nikotynowych. Po połączeniu się z nikotyną (dostarczoną różnymi drogami – m.in.: wraz z wypalanym papierosem, za pomocą plastra, gumy do żucia, inhalacji czy tabletki do ssania) dochodzi za ich pośrednictwem do pobudzenia ośrodkowego układu nerwowego. Z tego właśnie powodu nikotynę określa się mianem substancji psychoaktywnej.

Regularne palenie papierosów odpowiada za drażnienie receptorów nikotynowych. Palacz zatem stopniowo przyzwyczaja się do efektów związanych z działaniem nikotyny. W miarę wydłużania okresu dostarczania kolejnych ilości nikotyny, liczba receptorów nikotynowych ulega zwiększeniu. Pociąga to zatem konieczność zwiększenia ilości dostarczanej nikotyny (czyli wypalania coraz to większej liczby papierosów) celem osiągnięcia tego samego poziomu zadowolenia. Dochodzi zatem do rozwoju uzależnienia od nikotyny, zarówno fizycznego oraz psychicznego.

Jakie są objawy uzależnienia od nikotyny?

Objawy uzależnienia mogą pojawić się po wypaleniu mniej niż jednej paczki papierosów – wszystko zależy od wrażliwości osobniczej. Łatwiej od nikotyny uzależniają się młode organizmy, dlatego też pierwsze eksperymenty z paleniem w młodzieńczym wieku mogą prowadzić do rozwoju nałogu.

Nikotyna wiąże się na powierzchni komórki nerwowej z receptorami nikotynowymi poprzez zwiększenie aktywności szlaków cholinergicznych w mózgu. Oznacza to, że wpływa na jakość i szybkość komunikowania się komórek nerwowych, a przez to, między innymi, poprawia czas reakcji i koncentrację. Wpływa także na wychwyt zwrotny dopaminy – innego ważnego neuroprzekaźnika, który często określany jest jako „hormon szczęścia”. Wykorzystując ten mechanizm, pomaga walczyć z głodem i sennością.

Dopaminie przypisuje się funkcję „przekaźnika przyjemności”. Hormon ten poprawia nastrój, zwiększa odczucie przyjemności z palenia. Przyczynia się także do zwiększonego wydzielania endorfin – hormonów, które zmniejszają odczuwanie lęku oraz pozytywnie wpływają na samopoczucie.

Działając na poziomie neuroprzekaźników, nikotyna przyczynia się do powstawania stanów euforycznych, co sprawia, że palacz chce palić więcej, ponieważ czuje się lepiej po wypaleniu każdego papierosa, a to prowadzi do powstania silnego uzależnienia, zarówno fizycznego, jak i psychicznego.

Palenie wywołuje trwałe zmiany w receptorach nikotynowych w mózgu. Jeśli choć raz zwiążą się one z nikotyną, zarówno osoba paląca, jak i były palacz będzie odczuwać zwiększoną ochotę na ponowne jej przyjęcie. Cechą uzależnienia od każdej substancji, w tym od nikotyny, jest konieczność dostarczenia jej organizmowi w określonych dawkach i odstępach czasu. Nałogowy nikotynista zrobi wszystko, by zdobyć papierosa – kupi go, pożyczy lub poprosi przypadkowo napotkaną osobę.

Prawdziwym testem na siłę uzależnienia jest próba zerwania z nałogiem. U nałogowych palaczy pojawi się tzw. głód nikotynowy. Oprócz tego da o sobie znać uzależnienie behawioralne – konieczność powtarzania czynności towarzyszących paleniu, a więc spotkań przy kawie, drinku, wieczorne wyjście na spacer, któremu zawsze towarzyszył papieros.

Głód nikotynowy

Osoby, które decydują się na nagłe rzucenie palenia, narażają się na wystąpienie objawów odstawienia. Aktywne zazwyczaj u palaczy receptory nikotynowe nie otrzymują dawki nikotyny, do której zostały przyzwyczajone, a to jest bezpośrednią przyczyną zespołu abstynencyjnego. Manifestuje się on pod postacią tzw. głodu nikotynowego – nagłą chęcią zapalenia, irytacją, zmęczeniem, gorszą koncentracją, zaburzeniami snu i wahaniami nastroju.

Rzucenie nałogu jest trudniejsze u osób aktywnych zawodowo. Jest dodatkową sytuacją stresową, z którą dotychczasowy palacz musi się zmierzyć. Do momentu podjęcia decyzji o rozstaniu z papierosami, nikotyna dostarczana w regularnych odstępach czasu łagodziła stres, wprowadzała w stan odprężenia.

Nagłe pozbawienie organizmu „przyjemności” wywołuje silną drażliwość i poczucie niepokoju. Typowymi objawami głodu nikotynowymi są problemy z koncentracją, skupieniem uwagi, zapamiętywaniem i ze snem, co w przypadku osób pracujących umysłowo i ludzi młodych, uczących się, jest szczególnie trudne do zniesienia.

Nierzadko objawy nałogu widoczne są już u nastolatków, dla których palenie staje się sposobem na spędzenie szkolnej przerwy, na rozładowanie stresu przed sprawdzianem czy zaistnienie w grupie rówieśniczej.

Nic zatem dziwnego, że decyzja o rezygnacji z palenia tak często jest przez osoby młode odkładana „na później”. Wbrew pozorom problem jest bardziej powszechny wśród dziewcząt, upatrujących w paleniu sposób na szczupłą sylwetkę. Papierosy stają się dla nich alternatywą dla wysokokalorycznych przekąsek, a dodatkowo tłumią uczucie głodu.

Objawy zatrucia nikotyną

Nikotyna to substancja o silnym wpływie na niemal każdą komórkę organizmu. Z tego powodu, zależnie od czasu oraz ilości dostarczanej tej substancji może dojść do zatrucia organizmu nikotyną. Bezpośrednie skutki działania tej substancji na organizm zależą od czasu i ilości dostarczanej nikotyny:

• W małych dawkach (w granicach 13 mg), nikotyna działa pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy (m.in. wpływa na wydzielanie dopaminy) wywołując zadowolenie i uczucie satysfakcji.
• Wzmaga także wyrzut adrenaliny, co m.in. wpływa na zmniejszenie odczuwania głodu nikotynowego, uśmierza ból, odpowiada za wzrost ciśnienia tętniczego krwi.
• W miarę wzrostu dawki dostarczanej nikotyny dochodzi do zablokowania w sposób trwały receptorów nikotynowych w ośrodkowym układzie nerwowym, co istotnie w wpływa na upośledzenie jego funkcji. Pojawiają się zmiany w postrzeganiu otoczenia i bodźców zewnętrznych, może wystąpić światłowstręt, ślinotok, nudności i wymioty, uczucie zmęczenia.
• Dodatkowo mogą wystąpić bóle oraz zawroty głowy, narastające uczucie senności, bóle brzucha oraz biegunka. Skóra staje się bladsza, źrenice ulegają rozszerzeniu.
• W przypadku jeszcze większej dawki nikotyny (ekstremalnie wysokiej) mogą dołączyć się drgawki, zaburzenia świadomości (łącznie z jej całkowitą utratą), duszność, zaburzenia rytmu serca, a nawet zgon.

Czy jest bezpieczna dawka nikotyny? Jaka wywołuje objawy zatrucia?

Z uwagi na silne oddziaływanie nikotyny na organizm, nie istnieje dopuszczalna tzw. „bezpieczna” dawka nikotyny. Zależnie od indywidualnych cech osobniczych, już wypalenie kilku papierosów może odpowiadać za wytworzenie uzależnienia. Tym samym, niemożliwe jest też oznaczenie ilości nikotyny, które nie wywoła nieprzyjemnych objawów i w 100 proc. pozwoli na uniknięcie zatrucia.

Przyjmuje się jednak, że ilość nikotyny dostarczona jednorazowo w przedziale 4–8 mg jest toksyczna dla osoby dorosłej, niepalącej. W przypadku nałogowych palaczy, dawka ta będzie zdecydowanie wyższa. Związana jest także ze stopniem obniżenia wrażliwości osoby uzależnionej na działanie nikotyny. Im silniejszy stopnień uzależnienia, tym dawka toksyczna nikotyny ulega podwyższeniu. Jako śmiertelną ilość nikotyny wskazuje się ilość średnio 0,5 mg na każdy kilogram masy ciała (czyli zakres między 40–60 mg).

Kto jest zagrożony zatruciem nikotyną?

Organizm każdego, kto w krótkim czasie dostarczy jednorazowo dużą dawkę nikotyny naraża się na ryzyko wystąpienia zatrucia. Szacuje się, zależnie do metodyki badania, że w jednym papierosie jest między 8 do nawet 20 mg nikotyny zależnie od marki (średnio około12 mg na sztukę). Wypalenie jednego papierosa odpowiada za wchłonięcie około 0,95–1mg nikotyny. W połączeniu zatem z masą ciała palacza już nawet wypalenie kilku papierosów (zwłaszcza jeden po drugim, bez przerw) może odpowiadać za wystąpienie objawów zatrucia nikotyną.

Ryzyko zatrucia nikotyną może występować:

• U osób próbujących rzucić palenie, zwłaszcza stosujących nikotynową terapię zastępczą (NTZ). Wówczas stosuje się różne formy preparatów zawierających w swoim składzie nikotynę (w formie gumy do żucia, plastrów, inhalatorów, tabletek do ssania). Niekiedy, w przypadku doboru zbyt silnych stężeń lub przyjmowania zbyt wielu środków naraz wzrasta ryzyko pojawienia się symptomów wywołanych przyjęciem zbyt dużych dawek nikotyny.
• Wśród osób palących tzw. e-papierosy, z uwagi na korzystanie ze zbyt silnych liquidów, w składzie których są duże ilości nikotyny. Elektroniczne papierosy dają mylne wrażenie „bezpieczniejszych” w porównaniu do tradycyjnych papierosów – brak w nich substancji smolistych, nie wymagają wytworzenia płomienia, przez co są „wypalane” (używane) wielokrotnie częściej w ciągu doby niż te standardowe. Niesie to ryzyko dostarczenie dużych, niekiedy o wiele większych dawek nikotyny w porównaniu do tradycyjnych papierosów.
• W grupie młodzieży i dzieci – im młodszy organizm, tym mniejsza ilość substancji może już wywołać niekorzystne objawy zatrucia nikotyną. Młodzież, często w ramach zyskania uznania w oczach otoczenia czy podkreślenia swojej dorosłości, decyduje się na wypalenie dużej liczby papierosów w krótki czasie. Skutkuje to dostarczeniem niekiedy niebezpiecznie wysokich dawek nikotyny. Młodsze dzieci mogą ulec zatruciu nikotyną na skutek nieprawidłowego nadzoru, który doprowadza do np.: przyjęcia tabletki do ssania z zawartością nikotyny, przyklejenia plastra nikotynowego czy żucia gumy z nikotyną.
• U płodu, gdy kobieta w ciąży jest narażona na działanie wysokich dawek nikotyny (np. sama jest nałogowym palaczem). Wówczas uzależnienie matki może skutkować m.in. niska masą urodzeniową dziecka, a także istotnie zwiększyć ryzyko wystąpienia zgonu okołoporodowego.

Nikotyna jako lek?

Szacuje się, że 80 proc. byłych palaczy powróci do nałogu w ciągu miesiąca od zaprzestania palenia. Zaledwie 5 proc. nikotynistów szuka wsparcia w walce z nałogiem, choć pomoc specjalisty może zwiększyć szansę na powodzenie nawet o 30 proc. w ciągu roku. Pierwszym krokiem w pozbyciu się zgubnego nawyku palenia jest wybór jednego z leków pomagających zmniejszyć odczuwanie głodu nikotynowego.

Do tej pory najpopularniejszymi preparatami leczniczymi były te zawierające nikotynę. Ich przyjmowanie miało na celu stopniowe odzwyczajanie organizmu od substancji uzależniającej poprzez przyjmowanie jej w określonych odstępach czasu w coraz mniejszych dawkach. Leki te nadal są w sprzedaży pod postacią gum do żucia i plastrów.

Czy jednak dobrym rozwiązaniem jest podjęcie próby leczenia przy pomocy substancji psychoaktywnej, od której palacz jest uzależniony? Znane są przypadki, kiedy rzucający palenie przechodził płynnie z jednego uzależnienia w drugie – od papierosa do guz z nikotyną. Producenci tych leków zaznaczają wyraźnie na opakowaniach, że preparat przeznaczony jest do krótkotrwałej terapii. Jednak wielu pacjentów ignoruje te zapisy i stosuje środek miesiącami.

Alternatywą są leki zawierające cytyzynę. Jest bezpieczniejsza od nikotyny. Cechuje się efektem farmakologicznym najbardziej zbliżonym do nikotyny, dlatego z powodzeniem może być stosowana zamiennie dla nikotynowej terapii zastępczej. Dzięki pobudzeniu wydzielania dopaminy, cytyzyna pozwala na łagodzenie objawów głodu nikotynowego. Rzucenie palenia z zastosowaniem cytyzyny trwa 25 dni.

współpraca: specj. zdrowia publicznego Maciej Zamysłowski