Wątroba – budowa, funkcje, choroby, dieta

Jak zbudowana jest wątroba?

Wątroba to wielofunkcyjny gruczoł będący częścią układu pokarmowego. Znajduje się pod przeponą, w prawym podżebrzu. Graniczy też z żołądkiem i jelitami. Powiększona wątroba może wystawać spod łuku żebrowego, co łatwo ustalić podczas kontroli lekarskiej. U osoby dorosłej masa wątroby waha się między 1,5 kg a 1,7 kg u mężczyzn oraz 1,3 kg a 1,5 kg u kobiet.

Wątroba dzieli się na dwa płaty oraz osiem segmentów. Inny podział zakłada istnienie dwóch powierzchni (trzewnej i przeponowej) oraz czterech płatów: prawego, lewego, czworobocznego i ogoniastego. Kolor wątroby jest często przedstawiany jako ciemnoczerwony, ale w rzeczywistości zależy od wielu czynników, w tym wieku pacjenta, sposobu odżywiania i stanu gruczołu.

Dopływ krwi do organu zapewnia żyła wrotna wątroby (transportuje krew odtlenowaną, bogatą w składniki odżywcze) oraz tętnica wątrobowa właściwa (dostarcza krew natlenowaną).

Cechą charakterystyczną wątroby są jej ogromne zdolności regeneracyjne. Gruczoł jest w stanie odbudować komórki uszkodzone w wyniku działania szkodliwych czynników, np. alkoholu tak długo, jak zmiany nie mają charakteru przewlekłego i nie przekraczają jego możliwości odnowy. W takiej sytuacji w miejscach uszkodzonych wytwarzany jest przede wszystkim kolagen. Okazuje się jednak, że nawet po usunięciu 70% miąższu wątroby organ ten potrzebuje zaledwie kilku tygodni, aby odzyskać pełną sprawność.

Jakie funkcje pełni wątroba?

Wątroba pełni wiele istotnych funkcji w ludzkim organizmie. Przede wszystkim przetwarza składniki odżywcze dostarczane wraz z pokarmem:

• wytwarza, gromadzi i uwalnia glukozę oraz przekształca jej nadmiar w glikogen;
• syntetyzuje białka obecne w osoczu;
• rozkłada tłuszcze do kwasów tłuszczowych. Wytwarza m.in. cholesterol i lipoproteiny;
• przekształca witaminy w ich proaktywne postacie.

Wątroba jest też magazynem, w którym przechowywane są witaminy A , D , E , B12 oraz C, a także żelazo i miedź. Wątroba wytwarza żółć oraz przekształca hem do bilirubiny, która jest wydalana z organizmu. Wreszcie wątroba jest odpowiedzialna za neutralizację toksyn, w tym alkoholu, barwników i konserwantów, leków, hormonów i amoniaku.

Najczęstsze choroby wątroby

Prawidłowe funkcjonowanie wątroby jest niezwykle ważne, dlatego warto zwrócić uwagę na wszelkie niepokojące objawy chorób tego organu. Jakie są najczęstsze choroby wątroby? To: stłuszczenie wątroby, marskość wątroby, zapalenie wątroby, encefalopatia wątrobowa, rak wątroby.

Stłuszczenie wątroby

Stłuszczeniowa choroba wątroby polega na zwiększeniu zawartości tłuszczu w tkance wątrobowej. Jej przyczynami mogą być, m.in.: przewlekłe spożywanie dużych ilości alkoholu, zatrucie toksynami przemysłowymi, ale też otyłość i cukrzyca, stosowanie radykalnych diet odchudzających, bardzo wysokie spożycie tłuszczu, nadmierne spożycie cukrów prostych. Do ogólnoustrojowych objawów stłuszczenia zalicza się przede wszystkim: osłabienie, zmęczenie i utratę apetytu.

Leczenie zmian stłuszczeniowych polega na wyeliminowaniu czynnika, który sprzyja negatywnym zmianom. Należy także zmodyfikować odżywianie poprzez:

• zmniejszenie spożycia cukrów prostych;
• wprowadzenie diety bogatobiałkowej i ubogotłuszczowej;
• zwiększenie udziału tłuszczów roślinnych kosztem odzwierzęcych;
• zrezygnowanie ze spożycia alkoholu.

Marskość wątroby

Marskość wątroby polega na nieodwracalnym włóknieniu miąższu oraz zwyrodnieniach i martwicy komórek wątrobowych, które tracą kontakt z naczyniami krwionośnymi i drogami żółciowymi. W rezultacie wątroba stopniowo przestaje pełnić swoje fizjologiczne funkcje – nie przetwarza składników odżywczych, nie metabolizuje toksyn, przestaje produkować żółć i nie wytwarza czynników krzepnięcia krwi.

Należy pamiętać, że dysfunkcji wątroby wywołanej marskością nie da się cofnąć, można jedynie zahamować tempo postępowania włóknienia tkanek. Objawy marskości wątroby są ostatnim etapem wielu chorób dotykających ten narząd. Może ona być wywołana m.in. przez wirusowe zapalenie wątroby czy nadużywanie alkoholu.

Zapalenie wątroby

Stan zapalny wątroby zwykle jest skutkiem oddziaływania czynnika destrukcyjnego, np. długotrwałego stosowania leków przeciwbólowych (tzw. polekowe uszkodzenie wątroby, alkoholowe zapalenie wątroby) czy wirusa hepatotoksycznego (wirusowe zapalenie wątroby typu A, B lub C).

W większości przypadków organizm jest w stanie samodzielnie poradzić sobie ze stanem zapalnym, a następnie odtworzyć uszkodzone komórki wątroby. Jeżeli jednak regeneracja jest niemożliwa, np. w przebiegu chorób wątroby o podłożu autoimmunologicznym, uszkodzenia wątroby stopniowo postępują, prowadząc ostatecznie do jej marskości.

Encefalopatia wątrobowa

Encefalopatia wątrobowa jest zaburzeniem, które dotyka układ nerwowy w związku z obecnością zbyt dużej ilości toksyn we krwi. Krew, która nie zostaje odpowiednio oczyszczona, powoduje stopniowe zatruwanie organizmu.

Wyróżnia się cztery stopnie encefalopatii:

• I – u osoby chorej pojawiają się jedynie nieznaczne zaburzenia czynności poznawczych, utrata uwagi, trudność w rozwiązywaniu zadań wymagających logicznego myślenia;
• II – do objawów dołączają apatia, zaburzenia osobowości, drżenie kończyn;
• III – pacjent staje się zdezorientowany co do czasu i przestrzeni, zachowuje się w sposób nieprzewidywalny, odczuwa silną senność;
• IV – pojawia się śpiączka wątrobowa.

Leczenie encefalopatii wątrobowej jest trudne i wymaga regularnych konsultacji medycznych. Z jednej strony, wymaga się ograniczenia spożycia białka w celu obniżenia stężenia amoniaku. Z drugiej strony, niedobór protein w diecie zwiększa ryzyko powikłań oraz niedożywienia.

Rak wątroby

W obrębie wątroby może rozwinąć się kilkanaście różnych typów nowotworów, dzielonych na złośliwe i łagodne. Jednym z najczęstszych jest rak wątrobowokomórkowy, stanowiący piąty co do częstotliwości występowania u mężczyzn (a ósmy u kobiet) nowotwór złośliwy na świecie.

Do głównych czynników ryzyka predestynujących rozwój nowotworów wątroby zalicza się:

• wirusowe zapalenie wątroby typu B i C,
• alkoholową marskość wątroby,
• niealkoholowe stłuszczenie wątroby.

Nowotwory wątroby można leczyć zarówno chirurgicznie, jak i niechirurgicznie. Nie poleca się w tym przypadku stosowania chemioterapii ze względu na jej niską skuteczność.

Diagnostyka chorób wątroby

Aby utrzymać wątrobę w dobrej kondycji, zaleca się regularne wykonywanie badań diagnostycznych. Ich podstawowy zakres obejmuje tzw. próby wątrobowe, czyli określenie na podstawie próbki pobranej z krwi poziomu następujących związków:

• transaminaz AST i ALT,
• enzymu GGTP,
• fosfatzy zasadowej ALP,
• dehydrogenazy mleczanowej LDH.

Pomocne w diagnostyce stanu wątroby jest wykonanie lipidogramu oraz określenie poziomu albuminy i bilirubiny. Do specjalistycznych badań wątroby zalicza się m.in. USG, inwazyjną biopsję lub nieinwazyjny FibroScan, czyli nowoczesny rodzaj badania obrazowego. Alternatywą dla biopsji może być też Fibrotest lub Fibromax, a także elastografia.

Odżywianie oraz suplementy diety na wątrobę

Wsparcie regeneracji wątroby polega przede wszystkim na modyfikacji diety uwzględniającej ograniczenia wynikające z choroby. Zazwyczaj rekomenduje się dietę ze zwiększoną ilością białka, normotłuszczową i z ograniczeniem błonnika. Ważne jest, aby spożywane produkty były lekkostrawne, smażenie warto zastąpić gotowaniem, duszeniem i grillowaniem. W jadłospisie należy uwzględnić naturalne źródła witamin C, A, K oraz B, ponieważ narząd traci zdolność do ich magazynowania.

W przypadku osób z chorą wątrobą warto rozważyć sięgnięcie po suplementy diety, takie jak ekstrakt z karczocha, fosfolipidy z nasion sojowych czy ostropest plamisty będący źródłem sylimaryny. Ich działanie regeneracyjne warto skonsultować z lekarzem, który pomoże również ułożyć prawidłową dietę i ewentualnie skieruje pacjenta na dalsze badania.

Jak dieta wpływa na wątrobę?

Stosowana dieta może wpłynąć na wątrobę w dwojaki sposób: albo ją wspomóc, albo zaszkodzić. W krajach Europy Zachodniej oraz w Ameryce Północnej coraz częstszym schorzeniem staje się niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby, spowodowana zazwyczaj dietą z dużą zawartością tłuszczu, niewrażliwością tkanek na insulinę, siedzącym trybem życia i brakiem wysiłku fizycznego. W końcowym etapie wspomnianej choroby może rozwinąć się niewydolność wątroby, czyli tzw. marskość wątroby. Z powyższych względów niezwykle istotna jest wiedza, jak dbać o wątrobę.

Jaką dietę wybrać, by zadbać o wątrobę?

Aby wspomóc wątrobę, należy stosować zróżnicowaną dietę, w której posiłki są niezbyt obfite i regularne. Wskazane jest unikanie przejadania się. Należy też pamiętać, że pokarmy świeże są zazwyczaj zdrowsze dla wątroby.

• Należy często spożywać produkty bogate w białko, np. mięso, drób, ryby, fasolę, groszek, soczewicę.
• W miarę możliwości powinno się kupować produkty organiczne (produkty powszechnie znane jako bio), pozbawione zanieczyszczeń w postaci hormonów, antybiotyków, chemikaliów oraz pestycydów. Przed zjedzeniem owoców i warzyw należy je dokładnie umyć, aby usunąć z nich ślady pestycydów.
• Produkty zbożowe powinny być gruboziarniste. Należy spożywać dużo owoców i warzyw, szczególnie pomarańczowych, żółtych, czerwonych oraz zielonych, np.: mango, oliwki, kiwi, szparagi, szpinak, paprykę, pomidory, brokuły, cytrusy, jabłka.
• W diecie bardzo ważne są surowe warzywa o względnie dużej zawartości siarki: czosnek, kalafior, cebula, brukselka, kapusta, brokuły.
• Owoce i warzywa należy gotować na parze lub piec, a nie gotować, aby nie straciły wartości odżywczej podczas przyrządzania. Należy także zwracać uwagę na ich pochodzenie.
• Należy unikać spożywania grzybów z niewiadomego źródła, gdyż wiele gatunków trujących można pomylić z jadalnymi, np. śmiertelny muchomor sromotnikowy w niektórych przypadkach do złudzenia przypomina jadalną czubajkę kanię. Niefortunna pomyłka może skończyć się koniecznością przeszczepu, transplantacji wątroby, a nawet śmiercią.
• Nie wolno zapominać o spożywaniu obfitej ilości napojów, szczególnie wody (około 6–8 szklanek dziennie).

Jak alkohol wpływa na wątrobę?

Powszechnie wiadomo, iż wątroba oczyszcza organizm z alkoholu etylowego (komórki wątrobowe metabolizują alkohol). Należy pamiętać, że każda ilość alkoholu jest szkodliwa dla wątroby, ponieważ w procesie rozkładu etanolu powstaje aldehyd octowy – związek do 30 razy bardziej toksyczny niż sam etanol. Jeśli jednak decydujemy się na spożycie alkoholu, konieczne staje się zastosowanie pewnych ograniczeń.

To, jak dbamy o wątrobę, zależy od ilości spożywanego alkoholu. Mężczyźni powinni ograniczyć dzienne spożycie alkoholu do maksymalnie 20–30 g w przeliczeniu na czysty etanol. Odpowiada to około 500–750 ml piwa, 200–300 ml wina lub 50–75 g wódki. U kobiet dzienne spożycie etanolu może wynosić maksymalnie 10–20 g, czyli 250–500 ml piwa, 100–200 ml wina lub 25–50 g wódki.

Jednak, aby zapewnić wątrobie odpoczynek i możliwość regeneracji, nie powinno się pić alkoholu codziennie. Nadmierne spożywanie alkoholu, niezależnie od tego, czy pije się bardzo rzadko, ale w dużych ilościach, czy bardzo często, ale w małych ilościach, powoduje uszkodzenie wątroby – od jej stłuszczenia, poprzez zapalenie, do marskości.

Aby powyższe komplikacje nie wystąpiły, trzeba pamiętać o kilku kwestiach:

• każdy z nas toleruje inną ilość alkoholu, zależnie od płci, wieku, rasy i stanu zdrowia;
• kobiety metabolizują alkohol gorzej niż mężczyźni oraz są bardziej podatne na choroby wątroby o podłożu alkoholowym, nawet jeśli spożywają go mniej niż mężczyźni;
• nie można mieszać alkoholu z lekami – nawet tak powszechny lek jak paracetamol w połączeniu z alkoholem może spowodować niewydolność wątroby;
• przekonanie o tym, że np. wódka jest bardziej/mniej szkodliwa niż inne alkohole, jest błędne. Szkodliwość trunku zależy od spożytej ilości, a nie rodzaju;
• zdiagnozowanie choroby wątroby (np. wirusowego zapalenia wątroby) powinno być równoznaczne z zakazem spożywania alkoholu, aby nie pogorszyć stanu chorego narządu.

Jak zadbać o wątrobę – szczepienia ochronne

Wyjeżdżając w podróż, szczególnie do krajów egzotycznych, należy rozważyć wykonanie szczepienia ochronnego. Ma to szczególne znaczenie w przypadku wirusowego zapalenia wątroby typu A i B. W wyniku kontaktu z wirusem może dojść do zakażenia i do zapalenia wątroby, a nawet marskości oraz rozwoju nowotworu.

Szczepienia te są ujęte w Programie Szczepień Ochronnych Ministerstwa Zdrowia (w zakładce „Zalecane”). To szczepienia, które powinniśmy wykonać przed podróżą, ale za które musimy zapłacić sami. Należą do nich szczepienia przeciw:

• wirusowemu zapaleniu wątroby typu A (WZW A) przenoszonemu przez zanieczyszczony pokarm lub wodę. Otrzymuje się 2 dawki szczepionki w odstępie 6–12 miesięcy;
• wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (WZW B), transmitowanemu poprzez kontakty seksualne lub krew. Otrzymuje się 3 dawki: w dniu 0., dniu 30. i po 6 miesiącach.

Oprócz szczepionek dostępne są również inne preparaty, które mogą zmniejszyć ryzyko zakażenia innymi chorobami uszkadzającymi wątrobę. Należą do nich m.in. leki, np. doustne leki zapobiegające malarii – chorobie pierwotniakowej przenoszonej przez komary, gdzie niszczeniu ulegają krwinki czerwone. Leki te przyjmuje się przed wyjazdem, w trakcie oraz po powrocie do Polski.

Trzeba pamiętać, iż zarówno szczepionki, jak i inne leki należy obowiązkowo przyjmować wedle wskazań producenta. Pomijanie niektórych dawek może skutkować niewystarczającą ochroną i zachorowaniem.

Wirusowe zapalenie wątroby a seks

Dbałość o wątrobę wiąże się również z zachowaniami seksualnymi. Należy pamiętać o tym, że ochrona przed chorobami zakaźnymi przenoszonymi drogą płciową wymaga stosowania barier mechanicznych, np. prezerwatyw, a nie jedynie antykoncepcji hormonalnej.

Antykoncepcja hormonalna zabezpiecza tylko przed niechcianą ciążą, ale nie przed chorobami zakaźnymi. Trzy z najczęstszych wirusowych zapaleń wątroby, czyli wirusowe zapalenie wątroby typu A, B i C, mogą zostać przeniesione drogą płciową.

WZW A może być przeniesione podczas seksu analnego, WZW B przy kontakcie z krwią lub podczas seksu waginalnego, a WZW C w czasie kontaktu z krwią, co może zdarzyć się również podczas stosunku. O ile na WZW A i B istnieją szczepionki, o tyle na WZW C szczepienie jest jeszcze niedostępne. Wirusy zapalenia wątroby po przejściu w stan przewlekły mogą prowadzić do marskości wątroby, a nawet raka wątrobowokomórkowego.

WZW a zabiegi kosmetyczne i kolczykowanie

Wirusowe zapalenie wątroby typu C i B może zostać przeniesione przez zanieczyszczone narzędzia używane podczas wykonywania tatuaży, zabiegów manicure i pedicure oraz makijażu permanentnego. Z tego względu należy poddawać się wymienionym procedurom jedynie w salonach spełniających wysokie standardy. Przed zdecydowaniem się na zabieg należy m.in. upewnić się, że:

• zakład sterylizuje przyrządy w autoklawie, specjalnej maszynie, która jest w stanie zabić wirusa WZW;
• zakład jest czysty;
• pracownicy noszą czyste fartuchy, myją lub dezynfekują ręce przed zabiegami kosmetycznymi, noszą rękawiczki, jeśli istnieje możliwość kontaktu z krwią, innymi płynami ustrojowymi lub tkankami;
• pracownicy używają zawsze nowych, jednorazowych igieł i świeżych tuszów/barwników.

współpraca: lek. Hanna Cholewa